TÜRKİYE’DE SANAYİ
Sanayi nedir?Topraktan ve hayvanlardan elde edilen hammaddelerin fabrikalarda işleyerek tüketime hazır hale getirilmesi faaliyetine sanayi faaliyeti bu faaliyetin yapıldığı işletmelere de sanayi kuruluşu denir. Çeşitli hammaddelerin ya da yarı işlenmiş maddelerin belli işlemlerden geçirilerek kullanım maddesi, eşya durumuna getirilmesidir.Sanayi işletmelerinin, üretim maliyetlerinin yüksek olması ya da teknolojilerinin veya kapasitelerinin yetersiz kalması nedeniyle imalatını yapamadıkları belirli ürün, parça ve hizmetleri diğer üreticilerden tedarik etmelerine yansanayi eder. Yan sanayiciler, belirli ürün, parça ve hizmetleri, ana sanayici tarafından belirlenen ölçü, şekil ve standartlara uygun olarak üretirler.
Organize sanayi bölgesi:Küçük ve orta ölçekli imalat sanayi türlerinin, belirli bir plan dâhilinde yerleştirilmeleri ve geliştirilmeleri için, çıplak arazi parçalarının gerekli altyapı hizmetleriyle ve ihtiyaca göre belirlenecek sosyal tesis ve kurumlarla donatıldıktan sonra planlı bir şekilde ve belirli standartlar dahilinde küçük ve orta ölçekli sanayi için tahsis edilebilir ve işletilebilir hale getirilmiş organize edilmiş alandır.
Küçük sanayi sitesi:Kentiçinde dağınık şekilde yerleşmiş ve elverişsiz çalışma koşulları altında çalışan küçük sanayi tesislerinin çağdaş ve düzenli birer işyerine kavuşturmak, onların çalışma koşullarını iyileştirip aralarında dayanışma ve organizasyonu geliştirerek, ihtiyaçlarının daha kolay ve ekonomik olarak karşılanabilmesini ve işyerlerine yeni teknolojilerin sokulmasını sağlayarak ana sanayi/yan sanayi ilişkilerinin geliştirilmesini sağlamak amacıyla benzer iş kollarında çalışan küçük işletmeleri aynı yerde toplayan sitelerdir.
Serbest Bölge:İhracat amaçlı yatırım ve üretimi artırmak, yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak, ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli temin etmek, dış finansman ve ticaret imkânlarından daha fazla yararlanmak üzere kurulmuşlardır. Bu alanlar ülkenin milli sınırlar içinde olmakla beraber, gümrük hattı dışında kalmaktadır. Ülkede geçerli olan dış ticarete dönük mali ve ekonomik devlet düzenlemelerinin ortadan kaldırıldığı veya kısmen uygulandığı alanlardır. İhracatın artırılması amacıyla ülkenin diğer kesimlerine oranla çeşitli sınaî ve ticari faaliyetler için, daha geniş teşviklerin tanındığı alanlardır.
Ülkemizde bulunan önemli serbest bölgeler:
1. Antalya Serbest Bölgesi
2. A.H.L. Serbest Bölgesi
3. İstanbul Deri Serbest Bölgesi
4. Ege Serbest Bölgesi
5. Mersin Serbest Bölgesi
6. Trakya Serbest Bölgesi
7. Trabzon Serbest Bölgesi
8. Mardin Serbest Bölgesi
9. Erzurum Serbest Bölgesi
10.Menemen Deri Serbest Bölgesi
11.Adana (Yumurtalık) Serbest Bölgesi
12.Rize Serbest Bölgesi
13.Samsun Serbest Bölgesi
14.Kayseri Serbest Bölgesi
15.Çorlu(Avrupa) Serbest Bölgesi
16.Gaziantep Serbest Bölgesi
17.Bursa Serbest Bölgesi
18.TUBİTAK Serbest Bölgesi
19.Kocaeli Serbest Bölgesi
20.Denizli Serbest Bölgesi
HERHANGİ BİR YERDE SANAYİNİN KURULUP GELİŞMESİ İÇİN GEREKLİ OLAN KOŞULLAR
Genel olarak:
1.Hammadde kaynaklarının kolay sağlanabilmesi,
2.Enerji kaynaklarının yeterli düzeyde sağlanabilmesi,
3.Yeterli miktarda sermayenin bulunması,
4.Sanayi kuruluşlarında çalışacak nitelikli işgücünün kolay ve ucuz olarak sağlanabilmesi,
5.Üretim ve tüketim merkezleri arasındaki ulaşım şartlarının uygun olması,
6.Pazar ve pazarlama koşullarının uygun olması,
7.Yüzey şekillerinin etkisi.
1. Hammadde:Sanayinin kurulup gelişebilmesi için belirlenen alanda hammaddenin bulunması veya kolayca sağlanabilmesi gerekir. Çeşitli hammadde kaynaklarının çabuk işlenme zorunluluğu ya da taşıma maliyetlerinin yüksek olması bu ürünleri işleyen sanayi kuruluşlarının bu alanlarda kurulmasına neden olmaktadır.(Şeker, Çay)
2. Sermaye: Kurulacak tesis, sağlanacak hammadde ve benzeri giderler nedeniyle sermayeye (para) ihtiyaç duyulur. Sanayi tesislerinin kurulabilmesi büyük sermaye gerektirir. Bu nedenle, sermaye birikiminin fazla olduğu bölgeler diğer koşullar mevcutsa daha kolay sanayileşebilmektedirler. Yurdumuzda diğer etkenler yanında en olumsuz faktör yeterli sermaye sağlanması konusunda yaşanan sıkıntılardır. Sermaye birikiminin fazla olduğu bölgelerimiz(Marmara, Ege ve Akdeniz) bu nedenlerle daha fazla sanayileşme imkânına sahip olmuşlardır.
3. Enerji: Enerji olmadan hiçbir sanayi faaliyetinin gerçekleşmesi beklenemez. Bu nedenle tesislerin ihtiyaç duyduğu enerjinin bulunması ya da kolay sağlanabilir olması çok büyük önem taşımaktadır.Yüksek miktarda enerjiye ihtiyaç duyan bazı sanayi tesislerinin kurulduğu alanların belirlenmesinde enerji ihtiyacı hammadde ihtiyacının önüne geçmiştir. Bunun en güzel örneği taşkömürü yataklarının bulunması nedeniyle demir-çelik fabrikalarının, Ereğli ve Karabük’te kurulmasıdır.
4. İş Gücü:Sanayiüretimi, gün geçtikçe makinelerin egemenliğine girse de bunların kullanılması, idare edilmesi ve benzeri tüm işler nedeniyle insan en vazgeçilmez güç durumundadır. Ülke nüfusunun sürekli artması ve genç nüfusumuzun fazla oluşu, işgücü bakımından ülkemizi zengin bir konuma getirmektedir. Ülkemizde bazı sanayi kollarında ihtiyaç duyulan teknik yeterliliğe sahip eleman konusunda sıkıntılar yaşanmaktadır. Özellikle teknik iş gücümüzün batı bölgelerimizde yoğunlaşması doğu ve güneydoğu bölgelerimizde sıkıntılara yol açmaktadır.
5. Ulaşım:Hammaddelerin tesislere iletilmesi ve üretilen malların pazarlara taşınması zorunluluğu sanayi tesislerinin ulaşım hatlarına yakın kurulmasını zorunlu hale getirmektedir. Aksi takdirde ulaşım hatlarının sonradan sağlanmaya çalışılması büyük miktarda harcamayı gerektirmektedir. Bu durum önemli ulaşım hatlarının ve çevresinin daha kolay sanayileşmesini sağlamaktadır.
6. Pazar ve Pazarlama:Üretilen mal ve hizmetlerin kolay pazarlanabilmesi için büyük tüketim merkezlerine yakın olması gerekmektedir. Mesafenin uzaklığı üretim maliyetlerini olumsuz olarak etkiler. Çabuk tüketilmesi gereken ürünlerin üretimini yapan tesislerin tüketim merkezlerine yakın olması daha da büyü bir öneme sahiptir.Ülkemiz pazarlama konusunda ise birtakım güçlüklerle karşılaşmaktadır. Bunların
başında Avrupa Topluluğu ülkeleri ile A.B.D. gibi sanayileşmiş ülkelerin sanayi
malları ile kalite ve standart yönünden rekabet edemeyişimiz gelmektedir. Bu
ülkelerin mallarımıza koydukları kotalar sanayimizi olumsuz yönde etkilemektedir.
7. Yüzey Şekilleri:Dağlık ve engebeli sahalar inşaat çalışmaları, ulaşım vb. nedenlerle kuruluş maliyetlerini arttırmaktadır. Bu durum dağlık ve engebeli alanlarda sanayinin kurulmasını zorlaştırmaktadır. Bu nedenle sanayi tesisleri, genelde düz alanlarda daha kolay kurulabilmektedir. Yurdumuzda genel olarak bakıldığında sanayi tesislerinin az engebeli özellikle kıyı ovaları ve bu alanların çevresinde yoğunlaştığı görülmektedir. Ancak bu durum sürekli olarak verimli tarım arazilerimizin yok olmasına yerleşime uğramasına neden olmaktadır. Maliyeti ne olursa olsun bunun engellenmesi ve özellikle yerel yönetimlerin bu konuda duyarlı olması gerekmektedir.
TÜRKİYE’DE BAŞLICA SANAYİ KOLLARI
SANAYİ İŞLETMELERİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI (1997)
| BÖLGELER | SAYI | % |
| MARMARA | 74737 | 37.8 |
| EGE | 34452 | 17.4 |
| AKDENİZ | 21791 | 11.0 |
| İÇ ANADOLU | 30860 | 15.6 |
| KARADENİZ | 18211 | 9.2 |
| DOĞU ANADOLU | 6426 | 3.3 |
| G.DOĞU ANADOLU | 11298 | 5.7 |
| TOPLAM |
197775
100
Kaynak: KOSGEB
1. Besin Endüstrisi:Tarım ve hayvan ürünlerini hammadde olarak kullanıp işleyen endüstri koludur. Ekonomimizde önemli yere sahiptir. Türkiye genelinde en yaygın olan sanayi kollarından biridir. Çoğunlukla küçük işletmeler biçimindedirler.
Şeker Endüstrisi:İlk defa 1926 yılında Uşak’ta kurulmuştur. İlk şeker fabrikalarımız, Uşak, Alpulu, Eskişehir ve Turhal’da kurulmuştur. Toplanır toplanmaz işlenmesi gerektiğinden fabrikaları üretim alanlarına yakın yerlerde kurulmuştur. Fabrikalar genelde yurt düzeyine dengeli biçimde yayılmıştır Ülkemizihtiyacını karşılayacak üretim yapılarak yurt dışına satış yapılmaktadır. Belli başlı şeker fabrikalarımız Kırklareli (Alpullu), Uşak, Eskişehir, Tokat (Turhal), Adapazarı, Amasya (Suluova), Konya, Kütahya, Kayseri, Malatya, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Balıkesir (Susurluk), Burdur, Ankara, Kastamonu, Afyon, Niğde, Ilgın, Ereğli, Ağrı, Muş, Elbistan, Samsun, Yozgat, Van, Kars ‘da bulunmaktadır.
Çay Endüstrisi:Cumhuriyettensonra gelişme sürecine girmiştir. İlk çay fabrikamız 1947 yılında Rize’de açılmıştır. Yaygın bir sanayileşme görülmez. Fabrikaların büyük bölümü Trabzon-Rize çevresinde yer almaktadır.
Un ve Unlu Ürünler Endüstrisi: Doğu ve Batı Karadeniz kıyıları dışında hemen her yerde buğdayın yetişebilmesi nedeniyle un ve unlu ürün fabrikaları Türkiye genelinde yaygın olarak bulunur. Un ve unlu ürünler halkımızın temel besin maddesidir. Özellikle, Ankara, Bolu, Konya, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Gaziantep ve Adana’da gelişmiştir. Makarna ve bisküvi fabrikaları büyük oranda İç Anadolu Bölgemizde yoğunlaşmıştır.
Bitkisel Yağ Endüstrisi:Ayçiçeği, zeytin, mısır, susam, haşhaş, soya fasulyesi,keten, kenevir, pamuk, ceviz, fındık ve sığla ağaçlarından yağ elde edilir. Ülkemizde bitkisel yağ fabrikalarımız özellikle, Adana, İzmir, Balıkesir, Gaziantep gibi illerde olmak üzere 26 büyük fabrika bulunmaktadır.Zeytinyağı fabrikalarımız özellikle, Ege ve Güney Marmara’da yoğunlaşmıştır. Edremit, Ayvalık, Burhaniye, Aydın, İzmir ve Gaziantep çevresinde ve yoğunlaşmıştır. Ayçiçeği yağı fabrikalarımız en yoğun biçimde Trakya’da yer almaktadır. İç Anadolu, Ege ve Güneydoğu Anadolu’da da ayçiçeği fabrikalarımız bulunur. Soya ve mısırdan yağ üretimi Akdeniz Bölgesi’nde yağ elde edilir. Fabrikaların hammaddeye yakın alanlarda yoğunlaştığı görülmektedir.
Tütün ve İspirtolu İçecekler Endüstrisi:Türkiye önemli bir tütün üreticisi ülkedir. Üretilen tütünler, Doğu tütünleri grubuna girer. Dünya pazarlarında kaliteli tütünler olarak kabul edilmektedir. İlk sigara fabrikası 1884 yılında İzmir’de kurulmuştur. Daha sonra sırasıyla, Adana,İstanbul,Samsun,Bitlis,Malatya,İstanbul (Maltepe)Tokat,Bitlis ve Manisa’da fabrikalar kurulmuştur.
İspirtolu içki ve şarap fabrikalarımız büyük oranda özel sektör tarafından işletilmektedirler özellikle: İstanbul, Yozgat, Diyarbakır, Tekirdağ, İzmir, Ankara, Kırşehir, Gazi Antep, Elazığ gibi merkezlerde rakı, bira ve şarap fabrikaları bulunmaktadır.
Konserve Endüstrisi:Ülkemizde konserve üretimi fazla olmasına rağmen tüketim azdır. Bunun temel nedeni yurdumuzda her mevsim taze sebze ve meyve bulunabilmesidir. Özellikle Güney Marmara bölümünde gelişmiştir. Ege ve Akdeniz kıyı kesimlerinde de yaygın olarak yapılmaktadır. Konserve fabrikalarının genel olarak hammadde kaynakları yakınında geliştiği görülmektedir.
Süt ve Süt ürünleri Endüstrisi:Ülkemizde piyasaya süt ve süt ürünleri süren çok sayıda işletme bulunmaktadır. SEK’e bağlı fabrikalar özelleştirilmiştir. Özel sektörün fabrika sayısı giderek artmaktadır.
Tereyağı: Trabzon-Kars
Beyaz Peynir: Edirne-Tekirdağ
Tulum: İzmir-Erzincan
Kaşar: Kars-Ağrı-Erzurumİzmir, Balıkesir, Edirne, Erzurum, Elazığ, Kars, İstanbul, Trabzon ve Bursa çevresinde yaygın olarak bulunurlar.
2.Dokuma, Giyim ve Deri Endüstrisi:Türkiye dokumacılıkta Dünya’da en önemli yere sahip ülkelerden biridir. Yüksek kalite ve özgün tasarımlar sayesinde yapılan üretimin büyük bölümü ihraç edilmektedir. Uluslararası pazarlarda önemli bir yere sahiptir.
Pamuklu Dokuma: Dokuma endüstrisinin en çok gelişmiş kolunu meydana getirir.Adana, Tarsus, İstanbul, İzmir, Aydın, Nazilli, Malatya, Konya Ereğlisi, Bursa, Kayseri, Manisa geliştiği başlıca merkezlerdir.
İpekli Dokuma: Bursa, Gemlik, İstanbul önemli merkezlerdir.
Dericilik:Büyük oranda ihraç edilmektedir. İstanbul, İzmir, Gerede, Van, Erzincan, Uşak, Kars’ta gelişmiştir.
Yünlü dokuma: Hereke, İstanbul, Kayseri, Bursa, İzmir, Kula, Siirt, Isparta, Uşak ve Gördes önemli merkezlerdir.
Hazır giyim(Konfeksiyon):İstanbul, Bursa, Ankara ve İzmir en önemli merkezlerdir.
Halı dokumacılığı: Isparta, Uşak, Gördes, Demirci, Milas, Bünyan, Kayseri, Lâdik, Kula, Hereke, Kırşehir ve Sivas önemli merkezlerdir.
3. Maden Endüstrisi(Metalürji Endüstrisi):
Demir-Çelik Endüstrisi:Sivas Divriği’de çıkarılan demir, Zonguldak’ta bulunanKarabük ve Ereğli demir-çelik fabrikalarımızda işlenir. Diğer demir-çelik fabrikalarımız, İskenderun, Kırıkkale, Sivas, Bursa ve İzmir’de bulunmaktadır.
Alüminyum fabrikaları:Seydişehir, Kayseri
Bakır işleme fabrikaları:Samsun, Elazığ ve Artvin (Murgul)
Kurşun ve çinko fabrikaları: Elazığ ve Kayseri’de bulunmaktadır.
Krom işleme fabrikaları: Menteşe Yöresi’ndeki krom madeni Antalya’da, Elazığ ve çevresindeki kromlar Guleman’da işlenmektedir.
4. Makine Endüstrisi:
Otomotiv Endüstrisi:İlk otomobil üretimi 1960 yılında montaj şeklinde yapılmıştır. Otomobil fabrikalarımız Bursa, Adana, İzmir, İzmit, İstanbul, Gaziantep, Adapazarı gibi merkezlerde yoğunlaşmıştır.
Otobüs, Kamyon ve Kamyonet Fabrikaları:Aksaray, İzmir, İzmit, İstanbul’da,
Demiryolu Taşıtları Yapım ve Bakımı: Eskişehir, Sivas, Ankara, Afyon,
Tersaneler:İstanbul, (Haliç, Hasköy, İstinye, Pendik, Taşkızak), İzmit (Gölcük), İzmir (Alaybey)
Uçak Fabrikası:Ankara (Mürted),
Beyaz eşya, elektrik-elektronik endüstrisi: İstanbul, İzmir, Bursa, Gaziantep ve Manisa’da yoğunlaşmıştır.
5. Kimya Endüstrisi:Yurdumuzda kurulan ilk kimya kuruluşlarımız, İzmit’te klor ve süt kostik fabrikası, Karabük’te sülfirik asit ve amonyum sülfat tesisleridir.
İlaç Endüstrisi: İlaç fabrikalarının büyük bölümü, İstanbul’da bulunmaktadır. Ankara, İzmir ve Adapazarı diğer önemli merkezlerdir.
Sabun-Deterjan Endüstrisi:Büyük firmaların büyük bölümü İstanbul’da bulunmaktadır.
Petrokimya: Ham petrolün arıtıldığı tesislerdir. İlk rafineri 1956 yılında Batman’da kurulmuştur Diğer rafinerilerimiz, İzmit (İpraş), Mersin (Ataş), İzmir (Aliağa), Kırıkkale’de (Orta Anadolu) da kurulmuştur.
Lâstik fabrikaları:İzmit, Adapazarı ve Kırşehir
Gübre fabrikaları: Modern tarım yöntemleri yaygınlaşmasıyla gübre ihtiyacı ve üretimi artmıştır. Fabrikalar Karabük, İskenderun, Balıkesir, İzmit, Kütahya, Adana, Kütahya, Tekirdağ, Elazığ, Samsun, Bursa, Mersin, Mazıdağı ve İzmir’de bulunmaktadır.
6. Orman Ürünleri Endüstrisi: En önemli ürünler selüloz ve kâğıt üretimidir. Ayrıca kereste, ahşap parke, mobilya ürünleri gibi ürünler elde edilmektedir. Ülkemizde ilk kâğıt fabrikası 1936 yılında İzmit’te kurulmuştur.
Kerestecilik: Zengin hammadde kaynağı nedeniyle Karadeniz’de oldukça gelişmiştir. Önemli merkezler, Sinop(Ayancık),Bilecik, Adapazarı, Rize, Bartın, Ordu, Burdur, Antalya, Isparta ve Düzce.
Mobilyacılık: Ankara, İstanbul, Bursa, İzmir, Adapazarı, İnegöl, Kayseri ve Batı Karadeniz’de bulunan merkezlerde gelişmiştir.
Kâğıt fabrikaları: İzmit, Balıkesir, Giresun(Aksu), Zonguldak(Çaycuma) ,İçel(Taş ucu), Muğla
( Dalaman), Afyon(Çay),Kastamonu(Taşköprü),Bolvadin, Bartın ve Denizli çevresinde bulunur.
7. Çimento, Cam, Seramik Endüstrisi:
Hammaddesi, mika, kum, kireçtaşı, kil, gibi toprak ürünleridir.
Çimento Endüstrisi:Ülkemizde sanayileşme hızına ve inşaat sanayinin gelişmesine bağlı olarak çimento üretimi hızla artmaktadır. Fabrikalar tüm yurda dağılmış durumdadır. Önemli merkezler, İstanbul, İzmit, Adana, İzmir, Elazığ, Mersin, Yozgat, Denizli, Adıyaman ve Ordu’dur.
Cam Endüstrisi:Fabrikaların büyük kısmı Marmara Bölgesi’nde toplanmıştır. İstanbul, Trakya, Gebze, Kırıkkale, İzmir Adapazarı, Denizli ve Sinop önemli fabrikalarımızın bulunduğu alanlardır.
Seramik ve Porselen Endüstrisi:Bilecik (Söğüt-Bozüyük), Çanakkale, Kütahya, Bursa, İzmir, İzmit, ,Tekirdağ ve Manisa(Turgutlu) önemli merkezlerdir.
Tuğla-Kiremit Endüstrisi:Manisa(Turgutlu),İzmir, Samsun, Eskişehir, Adapazarı, İstanbul, Tekirdağ, Konya önemli merkezleri oluşturmaktadır.